Filozofia

Jak pisze R.J. Hollingdale W La gaya scienza Nietzsche kontynuuje eksperymenty prowadzone w poprzednich książkach, ale są już niej obecne, w postaci zalążkowej, jego najdojrzalsze teorie teoria woli mocy, śmierci Boga, nadczłowieka i wiecznego nawrotu. Ponadto autor nie pozwala ani na chwilę zapomnieć, że zasadniczą przesłanką wszystkich tych eksperymentów jest zniknięcie świata metafizycznego. Obecna edycja to wreszcie nowy przekład, po raz pierwszy w Polsce będziecie mogli zapoznać się z myślą Nietzschego, nie poprzez pryzmat młodopolskich (jak wcześniejsze przekłady) uniesień, lecz w przekładzie oddającym i treść i ducha Nietzschego. Jak pisze tłumacz, Jerzy Korpanty ten przekład to powrót do właściwego, wybranego przez Nietzschego tytułu dzieła, powrót do oryginalnej specyficznej interpunkcji autora, merytoryczne przypisy ułatwiające lekturę, w znaczących przypadkach pozostawianie w nawiasach niemieckich słów oryginału, co pozwala czytelnikowi rozpoznawać gry słowne, w których lubował się Nietzsche. A dodajmy jeszcze za R. Safranskim: Księga ta, którą ukończył na wiosnę 1882 roku, miała opisać krajobraz życia i poznania pod wpływem światła, które Nietzsche ujrzał latem 1881 w Sils Maria. Napisał ją z wielkim polotem, kiedy tygodniami wolny był od dokuczliwych i przygnębiających cierpień ciała, szkicował jej plan podczas słonecznych wędrówek w okolicach Genui, wyznając w niej miłość do różnokształtnego wybrzeża, skał, usłanych willami i altanami wzgórz, widoków na morze. Ta sceneria, w której znajduje udane życie, jest w tej książce wszędzie obecna.
Ostrym i łagodnym, grubiańskim i wyrafinowanym, budzącym zaufanie i dziwacznym, brudnym i czystym, głupcem i mędrcem w jednej osobie: tym wszystkim jestem i chcę być, zarówno gołębicą, wężem, jak i świnią!

Mahatma Gandhi (1869-1948) jedna z ikon XX wieku, ojciec założyciel niepodległych Indii, twórca idei walki bez użycia przemocy, obrony ludzi przed krzywdą i życzliwości dla człowieka (ahimsa), autor bardzo wielu książek, w tym najważniejszej, czyli właśnie Mojej autobiografii. Zwolennik wegetarianizmu, prostoty, egalitaryzmu, nawet najbiedniejszy hindus nie musiał się przy nim wstydzić swego ubóstwa. Umierał nieco zgorzkniały, gdyż nie udało mu się doprowadzić do zgody religijnej między hinduistami i muzułmanami, zginął zresztą zastrzelony przez skrajnego hinduistę 30 stycznia 1948 roku, ale nawet śmierć Mahatmy stała się w pewien sposób pozytywna, gdyż w kraju zapanowała tak wielka żałoba, że przynajmniej na jakiś czas połączyła naród.
Jak pisze Ija Lazari-Pawłowska w swojej biografii Mahatmy: koniec walki nie miał być początkiem nowych konfliktów nakazywał więc dbać o to, aby przeciwnik, nad którym odniesione zostało zwycięstwo, nie wyszedł z walki z poczuciem klęski, z nienawiścią i chęcią odwetu. Celem jego nie było złamanie przeciwnika, lecz jego zjednanie uważał to za jedyny sposób trwałej likwidacji antagonizmu. Czy w dzisiejszych czasach w wielu krajach postawa Gandhiego nie wydaje się naiwnością? Może i się wydaje, jednak pamiętajmy: Mahatma Gandhi wygrał nie tylko walkę o niepodległość Indii, ale też walkę o ludzką wolność i godność. I zawsze toczył tę walkę bez gwałtu, przemocy.

James George Frazer (1854-1941) - brytyjski antropolog społeczny, socjolog, filolog, religioznawca, olbrzymi wpływ na rozwój tych dziedzin wywarło jego fundamentalne 12-tomowe dzieło Złota gałąź (ukazała się także skrócona wersja, którą wydaliśmy w Polsce). Czarownik, kapłan, król to zapis wykładów Frazera dotyczących władzy (uosabianej przez króla) i religii zinstytucjonalizowanej (uosabianej prze kapłana) i pierwotnej (uosabianej przez szamana). Wzajemnych relacji, zależności, antagonizmów jakie wynikają na styku tych sfer życia społecznego u ludów pierwotnych.

Alexis de Tocqueville (1805-1859) - francuski myśliciel polityczny, historyk, socjolog, członek Akademii Francuskiej, także polityk, minister spraw zagranicznych II Republiki francuskiej (1849-51), potem ostry krytyk rządów Napoleona III. Jego dwie najważzniejsze książki O demokracji w Ameryce oraz właśnie Dawne rządy a rewolucja uznawane są za kamienie milowe w politologii i socjologii polityki. W Dawnych rządach... stawia autor tezę, iż dawny porządek został podważony już na długo przed samą rewolucją, a ta jest w gruncie rzeczy ostatnim (często krwawym) aktem agonii dawnego systemu. Dodatkowo uwypukla fakt, iż w gruncie rzeczy zmiany, które w wyniku rewolucji zachodzą zaszły już faktycznie znacznie wcześniej, struktura społeczna zmieniała się od wielu lat. Rewolucja zaś wybucha nie w momencie najgorszego kryzysu ancien regime ale w momencie gdy sytuacja zaczyna się poprawiać, tyle że poprawia się wolniej niż oczekuje tego społeczeństwo. Analizuje także dlaczego władza, która zostaje obalona przekształca się we władzę jeszcze bardziej absolutną niż dotychczasowa, obalona wszak w imię większej wolności.

William James (1842-1910) - amerykański filozof, psycholog, psychofizjolog, współtwórca pragmatyzmu, psycholog religii. Doświadczenie religijne opiera się na serii wykladów, które James wygłosił na uniwerytecie w Edynburgu, pierwsze wydanie książkowe ukazało się w 1902 roku i uzyskało niezmierną popularność (przekłady na wiele języków, kilkanaście wydań angielskich). Do dziś pozostaje klasycznym dzielem z zakresu religioznawstwa. James zajmuje się w Doświadczeniu religijnym nie religią samą, ale przeżyciami czlowieka w związku z wiarą, zajmuje go zrozumienie skąd w człowieku potrzeba religii i czego doświadcza osoba doznająca spotkania z boskim absolutem (przy czym nie są to w najmniejszej mierze rozważania teologiczne; James zajmuje się wyłącznie przeżyciami, doświadczeniem człowieka, abstrahując od teologii i całkowicie pomijając instytucjonalne formy życia religijnego).

Monumentalne 4-tomowe Dzieje kultury polskiej pozostają ciągle bodaj naciekawszą skarbnicą wiedzy na temat polskiej kultury od lat nadawniejszych aż po czasy zaborów. Napisane w erudycyjnym stylu przez Aleksandra Brckner (1856-1939) profesora honoris causa Uniwersytetów Warszawskiego i Wileńskiego, kulturoznawcy, językoznawcy, historyka idei, historyka literatury polskiej i słowiańskiej, autora takich dzieł jak Encyklopedia staropolska, dzieje języka polskiego, Słownik etymologiczny języka polskiego, Mitologia słowiańska, w sumie autora ponad 1800 artykułów i książek. najważniejszym jednak bodaj jego osiągnięciem pozostają napisane w latach 1930-32 Dzieje kultury polskiej do tej pory nieoceniona skarbnica wiedzy o nas Polakach i naszej sztuce, literaturze, obrzędach, obyczajowości....

Platon (427 p.n.e.- 347 p.n.e.) - grecki filozof, uczeń Sokratesa, założyciel Akademii, twórca idealizmu i racjonalizmu. Mozna wręcz powiedzieć, że nie byłoby filozofii bez Platona. Napisał 35 dialogów. A zaliczany do dialogów późnych, napisany ok 350 r. p.n.e. Fileb - jak pisze Bogdan Dembiński - poświęcony jest problematyce związku, jaki zachodzi między rozumem a rozkoszą. Dotyczy więc kwestii etycznej związanej z właściwą postawą wobec świata, postawą, która gwarantowałaby najwłaściwszy sposób postępowania. Pyta Platon: Czy w postępowaniu tym należy kierować się rozumem, czy też należy odwołać się do czynnika emocjonalnego? Rozstrzygnięcie tej kwestii zależy jednak od stopnia rozpoznania struktury świata, w którym przychodzi działać poszczególnym podmiotom. Właściwe działanie bowiem jak wcześniej zauważył Sokrates zależy każdorazowo od wiedzy dotyczącej okoliczności tego działania. Wymaga zatem precyzyjnego rozpoznania obszaru, w którym owo działanie ma się spełnić. Dlatego warunkiem analiz uczyni Platon wiedzę o strukturze świata, w jakim przychodzi człowiekowi działać.

Jerzy Prokopiuk (ur. 1931) uznawany jest za jednego z najciekawszych polskich intelektualistów, ezoteryk, gnostyk, antropozof, wybitny tłumacz, jungista (przetłumaczył na polski kilka dzieł Carla Gustava Junga), autor kilkunastu książek. Pierwszą jego samodzielną pracą jest krótkie wprowadzenie do wiedzy o gnozie czyli właśnie Gnoza i gnostycyzm. W tej krótkiej książeczce autor zestawia myśl hellenistyczną z myślą orientu gdzie leżą źródła gnozy. Zadaje też pytania (i daje odpowiedzi): Czym była - i jest - gnoza? Cołączy ją z pogaństwem, co z judaizzmem i co z chrześcijaństwem? Podaje różnorakie współczesne definicje gnozy i gnostycyzmu. Analizuje także gnozę jako system epistemologiczny i zastanawia się nad użytecznością myśli gnostyckiej dla współczesnego człowieka. Analizuje także gnozę jako religię skupiając się szczególnie na gnostycyzmie chrześcijańskiej. Jak pisze sam autor: Gdybyśmy więc mieli opisać gnostycyzm przez wymienienie jego kwintesencjonalnych cech, to musielibyśmy powiedzieć, że do tych cech należą:
1. W teologii radykalny transcendentyzm, tj. przeciwstawienie Boga i świata duchowego (pleroma) nieświadomemu lub zbuntowanemu demiurgowi (Stwórcy Jahwe), jego archontom i światu materialnemu.
2. W kosmologii antykosmizm (wrogość wobec świata demiurga jako więzienia).
3. W antropologii dualizm człowieka i świata, triadyczna koncepcja człowieka (człowiek składa się z dała, duszy i ducha soma, psyche i pneuma) i opierający się na niej ezoteryzm (istnienie poznania dostępnego ludziom szczególnie do niego uzdolnionym i w tym sensie wybranym).
4. W eschatologii postulat wyzwolenia człowieka spod władzy demiurga i archontów (tj. spod władzy losu heimarmen), czyli z tego świata, właśnie przez gnozę, wtajemniczenie. 5. W etyce postawa skrajnie ascetyczna (lub rzadko skrajnie libertyńska, tzn. odrzucająca wszelkie prawa moralne).
6. W aspekcie społecznym indywidualizm i pluralizm (w chrześcijaństwie ideał Kościoła policentrycznego składającego się z wielu ośrodków charyzmatycznych).
Ta niewielka książeczka nawybitniejszego w tej dziedzinie polskiego specjalsty to najlepsze wprowadzenie czytelnika w tematykę.

Gaetano Mosca (1858-1941) - włoski socjolog, prawnik, politolog, historyk idei, jeden z twórców teorii mas i elit wraz z Ortegą y Gassetem oraz Vilfredo Pareto (choć z nim pozostawał w ostrym sporze, kto właściwie jest twórcą teorii elit), twórca terminu "klasa polityczna". Do jego najważniejszych dzieł należą "Sulla Teorice dei Governi", "Elementi di Scienza politica" oraz właśnie Historia doktryn politycznych. Autor analizuje w książce różne formy życia społecznego, różnego rodzaju instytucje w aspekcie ich związku z władzą, zależnością, strukturą polityczną. Analizuje także dzieła dotyczące polityki i doktryny polityczne od czasów starożytnych do XX wieku, wiele miejsca poświęca starożytnej Grecji (zwł pismom Platona takim jak "Państwo" czy "Prawa", czy "Polityce " Arystotelesa), starożytnemu Rzymowi (zwł. zajmuje się ustrojem Cesarstwa, analizuje też pisma Lukrecjusza czy Cycerona). W dalszej zaś kolejności następnymi epokami w aspekcie instytucji politycznych: przez Średniowiecze, Odrodzenie (zwł czas "Księcia" Niccolo Machiavellego. A w kolejnych rozdziałach sporo miejsca poświęca teoriom Monteskiusza, Comte'a czy wreszcie Feuerbacha i Karola Marksa oraz marksistów jak choćby G. Sorel.. Po przeanalizowania wielu doktryn oraz ustrojów państw dochodzi Mosca do wniosku iż najlepszymi ustrojami politycznymi, to znaczy takimi, które trwały długo, nie podlegały gwałtownym kryzysom, spychającym ludzkość na poziom barbarzyństwa, są ustroje mieszane. Są to te ustroje, w których nie ma przewagi bezwzględnej ani system autokratyczny, ani liberalny. I dalej: Trzeba więc, ażeby władza religijna była oddzielona od politycznej, ażeby kierownictwo sprawami gospodarczymi nie było całkowicie w rękach tych, co posiadają władzę polityczną, ażeby broń była w rękach tylko pewnej części społeczeństwa, oddzielonej wyraźnie od innych, ażeby wreszcie kultura i przygotowanie techniczne mogły być środkami dojścia do udziału w kierowniczej warstwie politycznej. O ile z pierwszą częścią tego cytatu można polemizową, o tyle z częścią drugą - trudno się nie zgodzić i obecnie.

Herbert Spencer (1820-1903) - angielski filozof i socjolog, wręcz uznawany za jednego z ojców socjologii, zdeklarowany ewolucjonista i agnostyk, autor kilkunastu książek. swoje naukowe poglądy na świat przedstawił przede wszystkim na łamach obszernego, wielotomowego (obejmującego Pierwsze zasady, Zasady biologii, psychologii, socjologii i etyki) dzieła A System of Synthetic Philosophy. Instytucje polityczne to tylko część z Zasad socjologii. Jak pisze Leszek Kasprzyk w biografii Spencer traktował społeczeństwo jako część przyrody i interpretował jego rozwój z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego. Tak rozumianą zasadę determinizmu przeciwstawiał Spencer zdecydowanie wszelkim indeterministycznym teoriom rozwoju społecznego. W tym duchu napisany jest także ten tom, który obejmuje takie tematy i zagadnienia jak organizacja polityczna integracja i rozwarstwienie w politycznym kształcie społeczeństw, problematyką form i sił politycznych, rodzajów przywództwa i zwierzchnictwa politycznego, ciał przedstawicielskich i doradczych, także prawem, władzą sądowniczą i wykonawczą. Wreszcie sprawami własności oraz typami społeczeństw.

George Orwell (1903-1950) angielski pisarz, dziennikarz, uczestnik wojny hiszpańskiej po stronie republikańskiej (swoje doświadczenia z tych czasów opisał w doskonałej reporterskiej ale i głęboko socjologiczno-filozoficznej książce W hołdzie Katalonii), socjalista z przekonań, ale zarazem radykalny przeciwnik systemów totalitarnych. Uznawany za twórcę najwybitniejszych dystopii XX wieku Folwark zwierzęcy i 1984. W tej ostatniej stworzył pojęcioe nowomowy i specjalny język anglosoc. I prawdopodobnie rozważania Orwella na temat języka zawarte między innymi w eseju Język angielski a polityka pozwoliły mu na wprowadzenie w swym głównym dziele pojęcia nowomowy. Orwell w realnie istniejącym języku angielskim dostrzegał już zagrożenia płynaće ze sfery polityki. Przyczyny "psucia się" języka widzi Orwell nie tylkow polityce ale także w ekonomii i również w ... naszym umysłowym lenistwie, uleganiu "łatwości" i bezmyślności. Orwell potrafi te negatywne zjawiska pokazać na konkretnych przykładach. Psucie języka (przez polityków i zaprzyjaźnione z nimi media (by odwołać się do czasów spółczesnych) to droga do upadku demokracji...

Fryderyk Nietzsche (1844-1900) jeden z najważniejszych filozofów niemieckich, także filolog, poeta. Człowiek, którego poglądy znacząco wpłynęły na całą późniejszą filozofię, myślenie o człowieku, kulturze, religii. Głosił upadek cywilizacji zachodniej, opartej na myśli greckiej, sokratejskiej i etyce chrześcijańskiej. Tej apollińskiej postawie przeciwstawiał dionizyjską, witalną (połączoną z ideą woli mocy i pojęciem nadczłowieka). Krytykował chrześcijaństwo, ale jednocześnie podziwiał Chrystusa. Jego myśl doczekała się setek interpretacji i omówień. Nie sposób sobie wyobrazić współczesnej filozofii bez przemyślenia jego wpływu, wpływu intelektualnego jego idei. Narodziny tragedii to pierwsza książka napisana przez Nietzschego ale już w niej przedstawia zasadnicze elementy swojego myślenia. Skupia się tu na dwóch pojęciach: postawie dionizyjskiej i przeciwsawnej jej postawie apollińskiej. Apollińskość to umiar, rozsądek, oświecenie i oswajanie i porządkowanie świata, a zatem w pewnym sensie stwarzanie pozorów poznania. Przeciwstawieniem apollińskości jest dionizyjskość, żywioł będący istotą życia, dziką nieokreślonością, chaotycznością i nieokiełznaniem. Jako stan upojenia i ekstazy, umożliwia ona doświadczenie rzeczywistości, a nie pozorów. Nietzsche w sposób dość jednoznaczzny zdaje się być zwolennikiem tej właśnie, dionizyjskiej postawy wobec świata.

Erich Fromm (1900-80) amerykański psycholog i filozof pochodzenia niemieckiego, uznawany za jednego z najwybitniejszych humanistów XX wieku, twórca psychoanalizy humanistycznej. Autor kilkudziesięciu książek, w tym tak ważnych jak "Ucieczka od wolności", "Zapomniany język", "Patologia normalności", "Zdrowe społeczeństwo", "Rewolucja nadziei", "Psychoanaliza a religia" W niniejszym tomie Niech się stanie człowiek podejmuje Fromm wątki zapoczątkowane już z najsłynniejszym z jego dzieł czyli w "Ucieczce od wolności" Pisze także w znacznej mierze w opozycji do Freuda (choć uznaje wiele jego tez i jego rolę w psychoanalizie). Nie bez powodu wreszcie niniejsza książka ma podtytuł Wprowadzenie do psychologii etyki. To wnyik zajęcia miejsca przez Fromma swojego miejsca w kręgu psychoanalizy humanistycznej. Szczególnie rozwija tu Fromm swoją koncepcę społecznego aspektu charakteru (i jego typologii), którego przemiany - jak pisze M. Chałubiński - są zdeterminowane przekształceniami instytucji społecznych, wartości i wzorów kultury.

Georges Sorel (1847-1922) francuski filozof, socjolog, działacz społeczny, jeden z twórców syndykalizmu (choć czynnie nie uczestniczył w żadnym ruchu społecznym). O jego myśli można powiedzieć: między filozofią, a inżynierią, Między Nietzschem a Marksem, między Bergsonem a Goethem. Sam Sorel uważał się za krytycznego czasem, ale jednak spadkobiercę myśli K. Marksa, choć np. wielki znawca tematu Leszek Kołakowski nazywa marksizm Sorela za janseistyczny, a samego Sorela nazywa Lutrem marksizmu.

W Religii w dniu dzisiejszym krytykuje zarówno postawę naukową teologów-mistyków, jak i oświeceniowe podejście do religii A. Comtea, czy utylitarystyczne Spencera, a szczególną uwagę zwraca na analityczne (choć naznaczone wiarą) rozważania dotyczące doświadczenia religijnego W. Jamesa. Próbuje jednak przede wszystkim określić relacje pomiędzy religią a nauką. Zwraca także uwagę na różnice między stanowiskami katolicyzmu i protestantyzmu w sprawie dogmatów, na stosunek kościoła katolickiego do jansenizmu i panteizmu. I co może zaskakiwać - jak na "spadkobiercę" Marksa te rozważania Sorele naznaczone są sporą dozą szacunku do przekonań religijnych.

Ludwig Wittgenstein (1889-1951), austriacki filozof, uznawany za jednego z twórców logicznego pozytywizmu, silnie związanyz filozofami z kręgu Koła Wiedeńskiego, uczeń i współpracownik B. Russela. Jego opublikowany jako rozprawa doktorska w 1929 roku (ale napisany znacznie wcześniej i redagowany przezeń już w czasie I Wojny Światowej) Tractatus Logico-Philosophicus pozostaje jednym z najbardziej wpływowych dokonań filozofii XX wieku. A jest to zbiór ponumerowanych lakonicznych tez, z których niektóre nabrały wręcz mocy obiegowych aforyzmów. Tezy dotyczą świata, myśli, języka, nauki, etyki a także sensu świata i sensu życia. Co ciekawe w swoich późniejszych Dociekaniach filozoficznych w pewnej mierze zaprzeczył tezom 'Traktatu", a samą filozofię określał jako pewnego rodzaju aktywność, a nie teorię. Jednak wielki wpływ na myśl XX wieku wywarł przede wszystkim "Tractatus...', w którym jak pisze Hanna Buczyńska-Garewicz Wittgenstein zarysował koncepcję języka, który jest obrazem rzeczywistości. Struktura lingwistyczna jest odbiciem budowy świata. Rzeczywistość empiryczna składa się z faktów prostych i złożonych, odpowiadają im zdania protokolarne lub zdania ogólne nad nimi nadbudowane zgodnie z regułami logiki. Ze względu na tę jedność strukturalną wszystko, co jest w świecie, daje się opisać za pomocą języka, a zarazem język nie może wyrazić nic takiego, co transcenduje poza świat doświadczenia. Metafizyka jest niewyrażalna...

Soren Kierkegaard (1813-1855) - duński filozof, myśliciel religijny, pisarz, bodaj najważniejszy z prekursorów egzystencjalizmu. Początkowo pod wpływem myśli Hegla stał się jego zagorzałym krytykiem (zarzucał Heglowi, iż bytu nie można ująć w ramy jakiegoś intelektualnego systemu!), nie tworzył bowiem żadnego systemu filozoficznego, a zajmował się jedynie człowiekiem i jego egzystencją i jego stosunkiem do Boga, interesowało go konkretne ludzkie istnienie i stąd nazwa, którą nadał swej filozofii: egzystencjalna.

Ucieczka od wolności. Jest to bodaj najbardziej dogłębna z analiz osobowości autorytarnych i skłonnych do popierania systemów niedemokratycznych, jest to zarazem analiza dyktatur, satrapii, reżimów, przede wszystkim nazizmu ale także socjalizmu w jego stalinowskiej wersji. Jednak zagrożenia każe widzieć także w ludzkiej osobowości skłonnej do "ucieczki od wolności" w imię bezpieczeństwa, grupowego bądź partyjnego solidaryzmu, podążania za stadem. Ta książka - mimo upływu lat - jest analizą (szczególnie w dzisiejeszej Polsce) na wskroś współczesną! A zagrożenia nie zniknęły, czasem tylko zmieniły formę.